Οι επιστήμονες που ασχολούνται με την κλιματική αλλαγή τις τελευταίες δεκαετίες, μέσα από επισταμένες μελέτες και αναλύσεις στοιχείων που έχουν συλλέξει από πολλές διαφορετικές πηγές, όπως δείγματα από αρχαίους πάγους της Ανταρκτικής ή από κορμούς υπεραιωνόβιων δέντρων,έχουν καταφέρει να ανασυνθέσουν με αρκετή ακρίβεια τις παγκόσμιες κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά το παρελθόν.
Η εικόνα που αυτά τα δεδομένα φανέρωσαν είναι αυτήν ενός κλίματος σε συνεχή αλλαγή. Αντίθετα λοιπόν με την κοινή αίσθηση και πεποίθηση μιας σχετικής σταθερότητας των κλιματικών συνθηκών, η ανάλυση των στοιχείων έδειξε πως η κλιματική αλλαγή δεν είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο αλλά μια διαρκής κατάσταση. Η αλήθεια είναι ότι το παγκόσμιο κλίμα μεταβάλλεται συνεχώς.
Οι μελέτες και τα στοιχεία που οι επιστήμονες με τόσο κόπο συσσωρεύουν για τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά το παρελθόν αποτελούν έναν από τους βασικούς πυλώνες της μεγάλης προσπάθειας της παγκόσμιας κοινότητας να κατανοήσει την παρούσα κλιματική αλλαγή, της λεγόμενης “υπερθέρμανσης”. Με την συλλογή και ανάλυση ατμοσφαιρικών δεδομένων του παρελθόντος τα σύγχρονα μοντέλα κλιματικής πρόγνωσης βελτιώνονται και εμπλουτίζονται συνεχώς, επιτρέποντας παράλληλα την αναγνώριση επαναληπτικών μοτίβων που αναδύονται σε ικανό βάθος χρόνου. Αυτά τα επαναληπτικά μοτίβα μπορούν πολύ ευκολότερα να συσχετιστούν με τις κινητήριες δυνάμεις που φαίνεται να επηρεάζουν το παγκόσμιο κλίμα όπως ο ήλιος, οι ωκεανοί, η κάλυψη των πάγων, η κίνηση των αέριων μαζών στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, ή εν τέλει ανθρωπογενείς επιδράσεις όπως είναι η εκπομπή αερίων CO2.
Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύονται πολύτιμα όχι μόνο για την στενή μελέτη των κλιματικών συνθηκών αλλά συνεισφέρουν στην σφαιρικότερη και ακριβέστερη κατανόηση των βαθύτερων αιτιών πίσω από μεγάλες πολιτισμικές μεταβολές και ιστορικά γεγονότα που άλλαξαν τον ρου της παγκόσμιας ιστορίας. Το κλίμα αναμφισβήτητα αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους παράγοντες της ανθρώπινης εξέλιξης καθώς μεγάλες κλιματικές αλλαγές κατά το παρελθόν έχουν οδηγήσει πότε στην άνοδο και πότε στην πτώση ολόκληρων πολιτισμών. Στο παρακάτω διάγραμμα μεγάλα ιστορικά γεγονότα συνδέονται με τις κλιματικές συνθήκες καθώς αυτές μπορούν και επηρεάζουν άμεσα την αγροτική παραγωγή, την επάρκεια τροφίμων, την οικονομία, την υγεία, το εμπόριο, τη ναυσιπλοΐα και πολλά άλλα. Στο διάγραμμα καταγράφονται οι μεταβολές της θερμοκρασίας (κάθετη στήλη) τα τελευταία 2000 χρόνια σε σχέση με την μέση θερμοκρασία του 1961 (η θερμοκρασία μηδέν στην κάθετη στήλη του διαγράμματος). Η ευημερία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ευνοήθηκε πολύ από ένα σχετικά ζεστό κλίμα, το οποίο με την σειρά του ευνόησε την αύξηση της αγροτικής παραγωγής, την επάρκεια των τροφίμων σε προσιτές τιμές που είχαν ως αποτέλεσμα την άνθιση του εμπορίου, την αύξηση του πληθυσμού και την αστικοποίηση. Όπως φαίνεται κι από το διάγραμμα όλα αυτά αλλάζουν και τα πάντα γκρεμίζονται με μια πτώση της μέσης θερμοκρασίας στο βόρειο ημισφαίριο κατά 0.6 με 0.7 βαθμούς Κελσίου σε σχέση με την θερμοκρασία του 1961.
Η πτώση της θερμοκρασίας φέρνει την πτώση της Ρώμης
Η κλιματική αλλαγή που ξεκινά μετά στο δεύτερο μισό του 2ου μ.Χ. αιώνα και κορυφώνεται κατά τον 5ο μ.Χ. αιώνα φαίνεται να εξωθεί πολλά βαρβαρικά φύλλα από το Βορρά και την Ανατολή σε μία άνευ προηγουμένου μετακίνηση για την αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Δημιουργείται έτσι μια από τις μεγαλύτερες μεταναστευτικές ροές της ανθρώπινης ιστορίας, μια γιγαντιαίων διαστάσεων μετακίνηση πληθυσμών που σε συνάρτηση με άλλους παράγοντες οδηγεί τελικά στην κατάλυση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας προς το τέλος του 5ου αι π.Χ. Μια πτώση της μέσης θερμοκρασίας στο βόρειο ημισφαίριο ωθεί ολόκληρους λαούς προς το νότο για να σωθούν από την πείνα και το κρύο. Τα μεγάλα Ρωμαϊκά αστικά κέντρα το ένα μετά το άλλο λαφυραγωγούνται από τους πεινασμένους και καταρρέουν, ο πληθυσμός μειώνεται αφού η παραγωγή πλέον δεν επαρκεί και ολόκληρη η Ευρώπη βυθίζεται σε μια σκοτεινή εποχή. Θα χρειαστεί να περάσουν πολλοί αιώνες για να ανακάμψει ξανά ο ευρωπαϊκός πολιτισμός στο επίπεδο διαβίωσης της Ρωμαϊκής περιόδου.
Ο θερμός Μεσαίωνας
Κατά την μεγαλύτερη περίοδο του μεσαίωνα το βόρειο ημισφαίριο διέρχεται μια θερμή περίοδο γνωστή και ως «Μεσαιωνική Θερμή Περίοδος». Η θερμή περίοδος του Μεσαίωνα κλιμακώνεται κατά το 10ο αιώνα περίπου και όπως φαίνεται κι από το διάγραμμα η μέση θερμοκρασία αυτόν τον αιώνα ήταν 0.2 βαθμούς υψηλότερη σε σχέση με τη μέση θερμοκρασία του 1961! Δεν είναι ευρέος γνωστό ότι αυτήν την περίοδο οι Βίκινγκς έχουν εγκαταστήσει εμπορικούς σταθμούς και αποικίες στην Ισλανδία αλλά και στις ακτές της Γροιλανδίας επωφελούμενοι της τήξης των πάγων και της ανόδου της θερμοκρασίας. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι αυτήν ακριβώς την περίοδο εδραιώνεται και ο ασκητισμός στα Μετέωρα. Οι ασκητές και οι αναχωρητές που καταφθάνουν τον 10ο και 11ο αιώνα στην περιοχή μας επωφελούνται από το σχετικά ήπιο και ζεστό κλίμα εκείνης της εποχής και καταφέρνουν να «ριζώσουν» μέσα στις σπηλιές και τους βράχους των Μετεώρων. Ήδη όμως από τον 13ο αιώνα η θερμοκρασία αρχίζει σταδιακά να μειώνεται και πάλι μπαίνοντας σε ένα νέο κύκλο ψύχρανσης. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία είναι πια μια σκιά του παλιού εαυτού της και η επιδείνωση των κλιματολογικών συνθηκών δεν ευνοεί καθόλου την αντιστροφή της παρακμής και της επερχόμενης πτώσης.
Η θερμοκρασία στο βόρειο ημισφαίριο τις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα έχει πλέον πέσει κατά 0.6 με 0.7 βαθμούς σε σχέση με τα υψηλά της θερμής Μεσαιωνικής περιόδου, φτάνοντας τις ίδιες τιμές με τις οποίες στην προηγούμενη κρύα περίοδο 10 αιώνες πριν καταλύθηκε η Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Κυρίως από το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα και μέχρι την αρχή του 15ου η μέση θερμοκρασία σταθεροποιείται και ανεβαίνει κατά 0.2 βαθμούς. Σε αυτήν ακριβώς την περίοδο τοποθετείται και η αρχή της μοναστικής πολιτείας των Μετεώρων με την ίδρυση πολλών μοναστηριών. Αυτό το «ήπιο» διάλλειμα στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα φαίνεται ότι ήταν αρκετό για να επιτραπεί στην μοναστική κοινότητα να «γαντζωθεί» πάνω στις κορφές των ιερών βράχων των Μετεώρων και να τεθούν οι βάσεις για την περεταίρω ανάπτυξή της. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι αν η πτώση της θερμοκρασίας που ξεκίνησε έναν αιώνα νωρίτερα δεν είχε ανακοπεί κατά τον 14ο αιώνα θα ήταν δύσκολο έως σχεδόν αδύνατο για την μοναστική κοινότητα να εδραιωθεί στα Μετέωρα. Κι αυτό αποδεικνύεται από την κατάσταση κατά τον 15ο αιώνα όταν με την έναρξη ενός νέου κύκλου ψύχρανσης και την εκ νέου πτώση της θερμοκρασίας οι Οθωμανοί προελαύνουν καταλαμβάνοντας την Θεσσαλία και κάποια από τα μοναστήρια εγκαταλείπονται. Σχεδόν 10 αιώνες μετά την πτώση της Ρώμης, η «Νέα Ρώμη» μαζί με τα τελευταία ψήγματα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας περνούν οριστικά στην κυριαρχία των Οθωμανών Τούρκων. Πλέον η μέση θερμοκρασία στο βόρειο ημισφαίριο έχει πέσει κατά το ίδιο χρονικό διάστημα στα χαμηλότερα επίπεδα των τελευταίων 15 αιώνων! Λίγες δεκαετίες νωρίτερα οι τελευταίοι εναπομείναντες άποικοι Βίκινγκς της Γροιλανδίας αναγκάζονται μετά από σχεδόν 500 χρόνια συνεχούς παρουσίας τους εκεί να εγκαταλείψουν τις εστίες τους.
Στο τέλος του 15ου αιώνα η πτωτική πορεία της θερμοκρασίας ανακόπτεται και πάλι για λίγο αυξάνοντας κατά 0.2 βαθμούς περίπου. Τα μοναστήρια που επιβίωσαν της κλιματικής επιδείνωσης και των σαρωτικών πολιτικών αλλαγών που επήλθαν κατά τον 15ο αιώνα γίνονται ο ακρογωνιαίος λίθος που πάνω τους πατά και στερεώνεται η Μετεωρίτικη μοναστική πολιτεία η οποία πλέον ακμάζει και γίνεται πόλος έλξης πολλών μοναχών και ασκητών. Ο 16ος αιώνας με το «θερμό διάλειμμα» αποτελεί την χρυσή εποχή της μοναστικής πολιτείας των Μετεώρων. Νέες μονές ιδρύονται, παλιότερα μοναστήρια ανακαινίζονται, εγκαταλειμμένες μονές ξαναλειτουργούν και εξαιρετικοί καλλιτέχνες της εποχής αγιογραφούν τους νεόδμητους ναούς των μοναστηριών. Την ίδια περίοδο η Οθωμανική Αυτοκρατορία φτάνει κι αυτήν στην μέγιστη ακμή της.
Η “μικρή παγετωνική περίοδος” και η μετέπειτα “υπερθέρμανση”
Ήδη όμως από το τέλος του 16ου αιώνα ξεκινά και πάλι η πτώση της θερμοκρασίας. Στο τέλος του 17ου αιώνα η πτώση προσεγγίζει συνολικά περίπου τον 1 βαθμό Κελσίου σε σχέση με τα υψηλά της θερμής Μεσαιωνικής Περιόδου. Η Ευρώπη αντιμετωπίζει δριμείς χειμώνες και σύντομα καλοκαίρια. Τα παγετωνικά καλύμματα των Άλπεων και της Βόρειας θάλασσας αυξάνουν την επιφάνειά τους. Μια μικρή παγετωνική περίοδος φαίνεται να έχει ξεκινήσει σε ολόκληρο το Βόρειο ημισφαίριο. Η Δυτική Ευρώπη καταφέρνει να αντισταθμίσει την πτώση της αγροτικής παραγωγής συνέπεια της επιδείνωσης των κλιματικών συνθηκών με την αποικιοκρατία και την πρώιμη βιομηχανική επανάσταση. Η κλιματική αστάθεια ωθεί ολόκληρη την Βόρεια και Δυτική Ευρώπη στην ανάπτυξη νέων τεχνολογιών στην ναυπήγηση πλοίων αλλά και στην ανάπτυξη νέων μεθόδων παραγωγής στα αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα. Στην ανατολή η φεουδαρχική Οθωμανική Αυτοκρατορία αδυνατεί να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Για να αντισταθμίσει την πτώση της παραγωγής και των εσόδων φορολογεί βαριά τη γη. Τα μοναστήρια υποφέρουν διπλά. Από την μια οι Ιερές Μονές των Μετεώρων υφίστανται την βαριά φορολόγηση των Οθωμανών κι από την άλλη υποφέρουν από την επιδείνωση των κλιματικών συνθηκών και έτσι πέφτουν σε παρακμή. Η ψύχρανση αυτής της περιόδου διαρκεί για περίπου 2,5 αιώνες, από τον 17ο μέχρι και τα μέσα του 19ου και έγινε γνωστή κι ως η «Μικρή Παγετωνική Περίοδος».
Δεν είναι τυχαίο ότι η παρακμή της μοναστικής κοινότητας συμπίπτει με αυτήν ακριβώς την ψυχρή περίοδο. Φαίνεται όμως ότι για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία ο άνθρωπος καταφέρνει να εξισορροπήσει τα αρνητικά αποτελέσματα μιας δραματικής κλιματικής αλλαγής μέσω της προσαρμοστικότητάς του, της καινοτομίας και της τεχνολογίας. Ο πολιτισμός μας απλωμένος πια σε πλανητική κλίμακα ξεφεύγει από την μέγγενη των τοπικών κλιματικών επιδράσεων που θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και σε ολοκληρωτική κατάρρευση, όπως άλλωστε συνέβη τόσες πολλές φορές κατά το παρελθόν. Ο σύγχρονος πολιτισμός καθίσταται κι ο ίδιος μια πλανητική δύναμη που συμπλέκεται επί ίσοις όροις με τις ισχυρότερες φυσικές δυνάμεις.
Ο 21ος αιώνας κλιματικά χαρακτηρίζεται από την λεγόμενη υπερθέρμανση και το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Μια νέα θερμή περίοδος έχει ξεκινήσει με το παγκόσμιο κλίμα να διέρχεται φάση δραματικών αλλαγών. Το καινούργιο στοιχείο αυτής της κλιματικής αλλαγής σε σχέση με όλες τις παλιότερες είναι ότι πλέον ο άνθρωπος όχι μόνο μπορεί να αντισταθμίζει ως ένα σημείο τις αρνητικές επιδράσεις των κλιματικών αλλαγών αλλά αποτελεί πια και ο ίδιος αναπόσπαστο τμήμα των κινητήριων δυνάμεων που επηρεάζουν το παγκόσμιο κλίμα. Μπορεί ο άνθρωπος να προσαρμοστεί έγκαιρα ώστε να αντιμετωπίσει μια νέα δραματική κλιματική αλλαγή πλανητικών διαστάσεων; Άραγες σε ποιο βαθμό ο άνθρωπος επηρεάζει σήμερα το παγκόσμιο κλίμα;
Πολλά και καίρια ερωτήματα που πρέπει να απαντηθούν τάχιστα από τους ειδικούς και τους επιστήμονες. Το σίγουρο πάντως είναι ότι βρισκόμαστε στα πρόθυρα μιας νέας γεωλογικής περιόδου στην οποία ο ανθρώπινος παράγοντας καθίσταται βασικός ρυθμιστής ολόκληρου του πλανήτη.
Καλώς ήρθατε στην Ανθρωπόκαινο εποχή!
